Telegrafie - het internet van de 19e eeuw

David Lee

27/5/2025

Vertaling: machinaal vertaald

Berichten en beelden konden meer dan 150 jaar geleden al via telegrafie worden verzonden. Fototransmissie en draadloze transmissie kwamen daar aan het begin van de 20e eeuw bij. Wereldwijde datanetwerken zijn niet zo nieuw.

Het netwerken van de wereld is niet begonnen met het internet. Daarvoor was er het telefoonnetwerk, dat ook gebruikt kon worden voor gegevensoverdracht, bijvoorbeeld door faxmachines. Maar het telefoonnetwerk was ook niet het eerste wereldwijde communicatienetwerk. Een wereldwijd netwerk werd al in de 19e eeuw aangelegd - het telegraafnetwerk.

Telegrafie heeft de wereld net zo veranderd als het internet. Vóór de telegrafie was er geen manier om berichten snel over lange afstanden te versturen. Mensen waren hiervoor aangewezen op brievenpost. Het leggen van een onderzeese kabel over de Atlantische Oceaan verkortte de overdrachtstijd van nieuws drastisch - van meerdere weken naar een paar uur. Telegrafie was vanaf het begin erg belangrijk voor de journalistiek, maar ook voor politieke en economische beslissingen.

In dit artikel bedoel ik met telegrafie overigens altijd elektrische telegrafie. Andere vormen van telegrafie zijn de mensheid al lang bekend: berichten kunnen worden verzonden met behulp van gecodeerde lichtsignalen of akoestisch met behulp van trommels. Het bereik van dergelijke methoden is echter relatief bescheiden.

Hoe werkt telegrafie?

Telegrafie is gebaseerd op elektriciteit die langs een draad loopt. Er is een invoerapparaat aan de ene kant van de draad en een ontvangstapparaat aan de andere kant. Het invoerapparaat in zijn oorspronkelijke vorm is heel eenvoudig: het bestaat uit een knop. Als je op de knop drukt, wordt het circuit gesloten en gaat er stroom door de draad. Als je de knop loslaat, komt hij omhoog en wordt het circuit onderbroken.

Net als bij klopsignalen kan een code worden gegenereerd door de opeenvolging van signaal en signaalpauze en zo kan informatie worden overgebracht. Morsecode werd hiervoor de standaard. Het bestaat uit korte signalen, genoteerd als punten, lange signalen, genoteerd als streepjes, en pauzes. Het morsealfabet kan worden gebruikt om letters, cijfers en speciale tekens te coderen in elektrische signalen en ze vervolgens weer te decoderen.

.-. ..- -. / ..-. .- -.-. - ---... / -.. . .-. / -- --- .-. ... . -.-. --- -.. . / ... - .- -- -- - / .. -. / ... . .. -. . .-. / .... . ..- - .. --. . -. / ..-. --- .-. -- / --. .- .-. / -. .. -.-. .... - / ...- --- -. / ... .- -- ..- . .-.. / -- --- .-. ... . .-.-.- / -.. . .-. / . .-. ..-. .. -. -.. . .-. / -.. . ... / ... -.-. .... .-. . .. -... - . .-.. . --. .-. .- ..-. . -. / .-.. . .. ... - . - . / .- -... . .-. / -.. .. . / ...- --- .-. .- .-. -... . .. - .-.-.-

Aan de andere kant van de lijn zit een pen die deze signalen als afbuigingen op een bewegende strook papier tekent - een zogenaamde schrijftelegraaf. Later konden deze signalen ook worden omgezet in een piepsignaal. Dit was gemakkelijker voor een ervaren telegrafist, omdat hij of zij de morsecode kon vertalen terwijl hij of zij luisterde en het bericht kon opschrijven.

Het begin van het telegraafnetwerk

De natuurkundige principes van elektrische telegrafie waren aan het begin van de 19e eeuw al bekend in de wetenschap. Talloze uitvinders experimenteerden met elektrische signaaloverdracht, maar er was geen gestandaardiseerde methode en de praktische voordelen waren nog niet duidelijk. De lijnen waren kort. Eén lijn in Göttingen tussen de werkplekken van wiskundige Carl Friedrich Gauss en natuurkundige Wilhelm Eduard Weber was één kilometer lang. Dat was al heel wat.

In 1837 presenteerde de Amerikaan Samuel Morse zijn eerste schrijftelegraaf aan het publiek. In die tijd had het nog een veel ingewikkelder coderingssysteem dan de Morsecode die later werd gebruikt. Dit werd in de jaren daarna ontwikkeld door zijn medewerker Alfred Vail. De technologie werd ook op andere manieren verbeterd. Morse probeerde lange tijd zonder succes staats- of particuliere financiering te krijgen voor de aanleg van een infrastructuur. In 1844 werd uiteindelijk de eerste langere telegraaflijn tussen Washington en Baltimore in de VS in gebruik genomen.

Er waren ook al telegraaflijnen in Europa, vooral in Engeland, waar de uitbreiding van spoorwegen en telegrafie hand in hand gingen. Maar pas in de tweede helft van de 19e eeuw kwam de uitbreiding echt van de grond. Zwitserland begon in 1852 met de aanleg van een telegraafnetwerk - iets later dan de buurlanden, maar wel grondiger. Tegen het einde van dat jaar waren er 34 stations in gebruik. De volgende kaart uit 1855 geeft een indruk van het relatief dichte telegraafnetwerk in Zwitserland in die tijd.

De lijnen werden vaak langs de spoorlijnen gelegd. Dit betekende dat informatie over de treinen ook kon worden doorgegeven. Een tijdlang was het spoor een veilige vluchtweg voor overvallers, want niets was sneller dan een rijdende trein. Dit veranderde met telegrammen. Mensen op stations waren al op de hoogte van de criminelen en wachtten hen op in handboeien.

Onderwaterkabels: een avontuur

Onderzeekabels waren een bijzondere uitdaging. De eerste onderzeese kabel werd in 1850 gelegd tussen Frankrijk en Engeland. Ondanks de korte afstand duurde het maar een paar uur. Er was een gebrek aan geschikt, bestendig isolatiemateriaal.

In 1857 startte de particuliere Atlantic Telegraph Company een poging om een onderzeese kabel over de Atlantische Oceaan te leggen. De moeilijkheden waarmee de pioniers te maken kregen waren enorm. Het begon al met het feit dat de kabel over een afstand van 4600 kilometer niet op één schip kon worden geladen. Twee schepen reisden naar het midden van de Atlantische Oceaan, voegden de kabeluiteinden samen en legden de kabel in twee richtingen tegelijk. De kabel brak echter meerdere keren tijdens het leggen. De schepen kwamen in een storm terecht en het kompas werkte niet goed, vermoedelijk door de kabellading. Toen de kabel na drie pogingen en meer dan een jaar eindelijk was geïnstalleerd, was er groot enthousiasme aan beide kanten van de Atlantische Oceaan.

Maar niet voor lang, want ook deze kabel ging snel kapot. Al na een paar dagen werden de signalen zwakker. Er werd besloten om dit tegen te gaan met een verhoogde spanning van 2000 volt, waardoor de kabel uiteindelijk kapot ging. Er volgde een lange pauze, deels als gevolg van de Secessieoorlog. De volgende poging werd pas in 1865 gedaan. Het ging mis. In 1866, bij de vijfde poging, kwam er eindelijk een permanent werkende onderzeese kabel tot stand.

De wereld is genetwerkt

De Atlantische kabel bewees eindelijk dat er een wereldwijd telegraafnetwerk kon worden aangelegd. In 1865 werd de zogenaamde Turkse Lijn, die van Londen naar India liep, in gebruik genomen. In hetzelfde jaar werd de International Telecommunication Union opgericht om de internationale telegrafie te coördineren. De organisatie is vandaag de dag nog steeds gevestigd in Genève. In 1875 werden er in Zwitserland drie miljoen telegrammen verstuurd, waarvan één miljoen internationaal. Rond de eeuwwisseling was netwerken al vergevorderd.

Deze kaart uit het begin van de 20e eeuw laat zien hoeveel onderzeese verbindingen er al waren. Zelfs kleine eilanden midden in de oceaan waren met elkaar verbonden. Er was zelfs een verbinding over de Stille Oceaan van Australië naar Vancouver.

Hoewel het netwerk niet betekende dat elk punt in de wereld direct kon worden bereikt, zoals we dat kennen van het internet. Een telegram van Europa naar Australië reisde via tussenstations waar het ontcijferd en opnieuw verzonden moest worden. Dit kon in totaal enkele dagen duren. Toch was het een mijlpaal voor de mensheid. Er waren immers nog geen vliegtuigen en zonder deze technologie zou het minstens twee maanden hebben geduurd om berichten de halve wereld over te sturen.

In het begin kon er maar één bericht tegelijk door een lijn worden gestuurd, later een paar dankzij de multiplexmethode. Dit betekende dat veel berichten hun bestemming bereikten via omwegen omdat de directe route bezet was. De beperkte capaciteit en het handmatig doorsturen maakten telegrammen erg duur. Gewone mensen gebruikten ze alleen in bijzonder dringende of belangrijke uitzonderingsgevallen.

Beeldtelegrafie

Het telegraafnetwerk werd ook gebruikt om beelden te versturen. Al in 1855 patenteerde de Italiaanse natuurkundige Giovanni Caselli een apparaat dat hij de pantelegraaf noemde. Het kon eenvoudige afbeeldingen tot een grootte van 10x15 cm verzenden. Het werd vanaf 1860 vooral in Frankrijk gebruikt, onder andere om handtekeningen voor banktransacties te verifiëren.

De afbeeldingen moesten met inkt op een zinkfolie worden getekend. Zink is elektrisch geleidend, inkt niet. Een machine scande de folie. Als het zink herkende, stuurde het een stroomsignaal, anders niet. Op deze manier werd er een negatief naar de ontvanger gestuurd.

Met de uitvinding van Arthur Korn konden niet alleen tekeningen maar ook foto's worden verzonden. In plaats van een zinkplaat werd een normale filmstrook gebruikt. Met behulp van een seleniumcel, die zijn weerstand verandert afhankelijk van de lichtinval, scande een machine het beeld en zette het om in elektrische signalen. Na een paar jaar was de beeldkwaliteit verbazingwekkend goed. Deze telegraaffoto van de laatste Duitse keizer, Wilhelm II, werd gemaakt in 1907. De uitvinding werd onder andere gebruikt om mugshots te verzenden.

Edouard Belin ontwikkelde aan het begin van de 20e eeuw ook een fototelegraaf. De eerste fototransmissie over de Atlantische Oceaan lukte in 1921. De methoden van beeldtelegrafie werden steeds verder ontwikkeld, waarbij de apparaten in de 20e eeuw voornamelijk gebruik maakten van het telefoonnetwerk. Vanaf 1926 was het ook mogelijk om beelden draadloos te verzenden via de radio - de zogenaamde Fultograf was een flop, maar het was ook de voorloper van televisie en fax.

Draadloze telegrafie

In 1886 kon Heinrich Hertz het bestaan van radiogolven bewijzen. Dit vormde de basis voor de ontwikkeling van omroep en radiotelegrafie. In 1897 werd de eerste transmissie over open zee bereikt in het Kanaal van Bristol, over een afstand van iets minder dan vijf kilometer. Daarna werden al snel veel grotere afstanden bereikt. In 1901 bereikte radiopionier Guglielmo Marconi de eerste draadloze transmissie over de Atlantische Oceaan.

Radiotelegrafie was belangrijk voor de scheepvaart. Schepen konden voorheen niet met de buitenwereld communiceren als ze op zee in nood verkeerden. In 1906 werd de noodoproep «SOS» geïntroduceerd. De lettercombinatie betekende niets specifieks, maar werd gekozen omdat het een bijzonder eenvoudige morsecodevolgorde had: drie puntjes, drie streepjes, drie puntjes.

De Titanic, die in 1912 een ijsberg raakte en zonk, kon met andere schepen communiceren door radiotelegrafie. Dit was de enige manier waarop sommige passagiers het overleefden

Toontelegrafie (beter bekend als de telefoon)

De uitvinding van de telefoon was niets meer dan een poging om een ander soort informatie over te brengen via het elektrische netwerk. Ik ben niet echt verbaasd dat de telefoon door verschillende mensen onafhankelijk van elkaar werd uitgevonden - het idee lag voor de hand. Zoals we weten, dienden Alexander Graham Bell en Elisha Gray op dezelfde dag, 14 februari 1876, patentaanvragen in voor de telefoon, maar telefoonachtige apparaten waren al door verschillende uitvinders ontwikkeld: vanaf 1844 door Innocenzo Manzetti, en vanaf ongeveer 1860 door Antonio Meucci en Philipp Reis. De Duitse uitvinder noemde zijn apparaat ook «Telephon».

Het telegraafnetwerk werd gebruikt voor de eerste pogingen tot telefonie, maar was slechts beperkt geschikt voor de telefoon. Telefonie vereist een hogere transmissiekwaliteit en daarom begon de uitbreiding van het telefoonnetwerk vooral lokaal, over korte afstanden.

Het geleidelijke einde

Met de uitvinding van telefonie was telegrafie zeker niet overbodig. Lange tijd bestonden de twee vormen van communicatie naast elkaar. In de eerste helft van de 20e eeuw was zelfs in hoogontwikkelde landen slechts een minderheid van de huishoudens aangesloten op het telefoonnetwerk. Dit veranderde in de tweede helft. Het telegram werd minder belangrijk, maar bleef gebruikt worden voor speciale gelegenheden. In 1978 telde de postdienst van de Bondsrepubliek Duitsland nog 13 miljoen verstuurde telegrammen.

In Zwitserland werd het staatsbedrijf PTT - afkorting voor Post, Telefon, Telegraf - in 1998 opgesplitst in Swiss Post en Swisscom. De telegramdienst, die vrijwel irrelevant was geworden, werd als onderdeel van deze splitsing in 1999 opgeheven. In Duitsland konden nog tot eind 2022 telegrammen worden verstuurd, maar alleen binnen het land.

David Lee

Senior Editor

David.Lee@digitecgalaxus.ch

Mijn belangstelling voor computers en schrijven leidde me relatief vroeg (2000) naar de technische journalistiek. Ik ben geïnteresseerd in hoe je technologie kunt gebruiken zonder gebruikt te worden. In mijn vrije tijd maak ik graag muziek waarbij ik mijn gemiddelde talent compenseer met een enorme passie. meer

Deze artikelen kunnen je ook interesseren